Мақалада үлкен деректер мен жасанды интеллект негізіндегі заманауи технологиялық шешімдердің тағам қауіпсіздігі мен өнімді қадағалаудағы рөлі қарастырылған. Қазақстан, Еуразиялық экономикалық одақ және Еуропалық одақ аясындағы құқықтық режимдер мен олардың қолдану талаптарына талдау жасалды. Зерттеу әдіснамасы - нормативтік актілер мен халықаралық стандарттарға, сондай-ақ ғылыми жарияланымдарға негізделген нарративтік шолу. HACCP жүйесіне цифрлық технологияларды енгізу, тәуекелдерді басқару, дербес деректерді қорғау, алгоритмдердің ашықтығы мен киберқауіпсіздік мәселелеріне ерекше назар аударылған. ISO 22000 және ISO 22005 стандарттарының GS1 EPCIS, IoT сенсорлары және машиналық оқыту алгоритмдерімен үйлесімі қауіпті факторларды жедел анықтауға және өнімді тиімді кері қайтарып алуға мүмкіндік беретіні көрсетілді. Авторлар «compliance by design» тәсілі негізінде құқықтық және технологиялық шешімдерді біріктірудің маңыздылығын көрсетті. Ғылыми мақала ИРН AP23489796 «Үлкен деректердің (Big Data) құқықтық режимін реттеу мәселелері: отандық және халықаралық тәжірибе» жобасы бойынша Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің ғылым комитеті қаржыландырған 2024-2026 жж. арналған ғылыми және ғылыми-техникалық бағдарламаларды қаржыландыру шеңберінде дайындалған.

Фармацевтикалық өнеркәсiптi дамытудың қазiргi заманғы үрдiстерi фитопрепараттарға деген қызығушылықтың тұрақты өсуiмен сипатталады. Бұл дәрiлiк заттардың қауiпсiздiгi мен тиiмдiлiгiне жоғары назар аударумен, сондай-ақ экологиялық таза және жаңартылатын шикiзатты пайдалануға жаһандық ұмтылыспен байланысты. Осы жағдайларда өсiмдiк өнiмi құрамының тұрақтылығын және сапасының жаңғыртылуын қамтамасыз етуге бағытталған ғылыми негiзделген технологиялық тәсiлдердi әзiрлеу ерекше маңызға ие болады.Ұсынылған жұмыста Quality by Design тұжырымдамасын және эксперименттерді жоспарлау құралын (Design of Experiments) қолдануға негізделген фармакопеялық сападағы дәрілік өсімдік шикізатын алу әдістемесі әзірленді. Зерттеулер Seseli sessiliflorum Schrenk, Dracocephalum bipinnatum Rupr., Dracocephalum integrifolium Bunge, Dracocephalum ruyschiana L. және Ziziphora bungeana Juz. өсімдіктерінің жер үсті бөліктерінде жүргізілді. Бұл өсімдіктер құрамында эфир майлары, флавоноидтар және айқын биологиялық белсенділікке ие фенолдық қосылыстар сияқты биологиялық белсенді компоненттердің жоғары мөлшерімен ерекшеленеді. Жұмыс барысында жинау, кептіру, ұнтақтау және сақтау параметрлерінің термолабильді компоненттердің сақталуына және зерттелген шикізаттың химиялық профилінің тұрақтылығына әсері бағаланды. Дайындалған өсімдік шикізатын алу әдістемесі дәрілік препараттарды, биологиялық белсенді қоспаларды және болжауға болатын сапасы мен тиімділігі бар косметикалық құралдарды әзірлеу үшін кең перспективаға ие. Сонымен қатар, ол өсімдік тектес материалдардың сапасын халықаралық талаптарға сай стандарттау және сапаны бақылау жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді.

Зерттеу жұмысы тамақ өнімдерін кептіру кинетикасын математикалық модельдеу мәселелеріне арналған. Қазіргі кезеңде тамақ технологиясында жылу және масса алмасу процестерін терең түсіну өнім сапасын арттыру мен энергия үнемдеуді қамтамасыз етудің маңызды шарты болып табылады. Зерттеудің негізгі мақсаты – кептіру процесінде жылу және масса алмасу заңдылықтарына сүйене отырып, өнімнің ылғал шығару кинетикасын сипаттайтын математикалық модель құру және оны өндірістік жағдайларда қолдану мүмкіндігін анықтау. Жұмыстың ғылыми идеясы — кептірудің физикалық процестерін математикалық теңдеулер арқылы сипаттау арқылы өнімнің сапасын сақтай отырып, технологиялық тиімділікті арттыру. Мақалада жылу және массаалмасу құбылыстарын сипаттайтын Фик, Нуссельт және Рейнольдс критерийлеріне негізделген модельдеу әдістемесі келтірілген. Модельдеуде стационарлы емес жылуөткізгіштік теңдеулері, бастапқы және шекаралық шарттар жүйесі қолданылып, дифференциалдық теңдеулер сандық әдіспен шешілді. Зерттеу нәтижесінде кептіру уақыты мен энергия шығынын азайтуға мүмкіндік беретін тиімді режимдер анықталды. Ұсынылған модель өнімнің ылғал құрамының динамикасын дәл сипаттап, жылуалмасу аппараттарының жұмыс параметрлерін оңтайландыруға мүмкіндік береді. Жұмыстың ғылыми құндылығы — кептіру кинетикасын математикалық жолмен сипаттау арқылы процестерді басқарудың негізін қалыптастыруында. Практикалық маңыздылығы — алынған модельдерді тағам өндірісінің автоматтандырылған жүйелерінде, кептіргіш аппараттардың жобалау және энергия үнемдеу технологияларын жетілдіру саласында қолдануға болады.

Жекелендірілген тамақтану, бұрын тек адамның дербестендірілген денсаулығымен шектеліп келген бағыт, үй жануарлары ғылымында жылдам дамып келе жатқан трансформациялық парадигмаға айналды. Метаболомика, микробиомды талдау, мультиомикалық деректерді біріктіру және жасанды интеллект (ЖИ) салаларындағы қазіргі жетістіктер жануардың метаболикалық бейініне бейімделген рациондарды жасауға бұрын-соңды болмаған мүмкіндіктер ашты. Бұл тәсіл дәстүрлі популяциялық нормаларға ғана сүйенбей, әр жануардың жеке қажеттіліктерін ескеруге мүмкіндік береді. Бұл шолуда 2020–2025 жылдар аралығындағы үй жануарлары метаболомикасының ең жаңа жетістіктері қарастырылады. Атап айтқанда, қан, несеп, нәжіс, сілекей, жүн және теріден алынатын метаболиттік биомаркерлерді анықтау, олардың жануар денсаулығы көрсеткіштерімен байланысы және иттер мен мысықтарға арналған биомаркер-негізді рациондарды әзірлеудегі маңызы талданады. Сонымен қатар метаболомиканың микробиом секвенирлеумен, тағатын биосенсорлармен, диеталық жауапты болжау алгоритмдерімен, ауру қаупін машиналық оқыту арқылы бағалау жүйелерімен және үй жануарларына арналған жекелендірілген тамақтанудың жаңа коммерциялық құралдарымен интеграциясы қарастырылды. Шолу зерттеу олқылықтары, реттеушілік талаптар және болашақ бағыттармен аяқталады. Олардың қатарында метаболомикалық паспорттар, рациондардың динамикалық оңтайландырылуы, аминқышқылдарының дәл теңгерімі, микробиомды модуляциялайтын формулалар және ЖИ арқылы басқарылатын дербестендірілген азықтандыру жүйелері бар. Жекелендірілген метаболомика алдағы онжылдықта үй жануарларының тамақтануына қатысты ғылыми және коммерциялық ландшафтты түбегейлі өзгертуге дайын.

Қазіргі уақытта елдің экономикалық даму кезеңінде ауылшаруашылық бағыты үнемді, бәсекеге қабілетті болуы үшін, сондай-ақ ұзақ мерзімді тәуелсіздікті қамтамасыз ету үшін ол өнімді болуы керек. Осыған байланысты құрама жем өндірісінің өнімділігі мен шикізат базасын арттыру және сапасын арттыру үшін ауыл шаруашылығы қалдықтарын пайдалану қажет. Мұндай ауылшаруашылық қалдықтарына минералдарға, микро –макроэлементтерге, ақуызға, майға, талшықтарға және дәрумендерге бай майлы дақылдардың егін жинаудан кейінгі қалдықтары жатады. Майлы дақылдардың егін жинаудан кейінгі қалдықтарын құрама жем өндірісінде пайдалану экономикалық орынды. Зерттеу барысында майлы дақылдардың егін жинаудан кейінгі қалдықтарын енгізумен құрама жем рецепті әзірленді. Сондай-ақ, шикі ақуыз, қорытылатын ақуыз, май, талшық, Жем бірлігі сияқты сапалық көрсеткіштер зерттелді. Құрама жемге егін жинаудан кейінгі қалдықтардан жемдік ұнды күнбағыс мөлшерінде -5%, мақсары -2% сапалық көрсеткіштерге енгізгенде көрінетін өзгерістер көрсетілмегені анықталды. Азықтық ұнды құрама жемге енгізу нормасы ұлғайған кезде сапалық көрсеткіштер артты. Осылайша, құрама жемге енгізуге жарамды май дақылдарын өндірудің қалдықсыз технологияларын енгізу құрама жем өндірісінің шикізат базасын едәуір кеңейтуге мүмкіндік береді.

Бұл зерттеуде ешкі етінен ферменттелген өнім өндіру технологиясы әзірленді. Стартерлік культуралар (Lactobacillus sakei, Staphylococcus carnosus) қызылша ұнтағы мен розмарин сияқты табиғи функционалды қоспалармен үйлестірілді. Физика-химиялық көрсеткіштер (ақуыз, май, тұз, ылғал, рН, су белсенділігі), микробиологиялық параметрлер (жалпы микроорганизмдер саны, E. coli), текстуралық және органолептикалық қасиеттер 24 және 48 сағаттық ферментация кезеңдерінде және вакуумдық қаптамада сақтау барысында зерттелді. Нәтижелер бойынша, қызылша ұнтағы табиғи нитрат көзі ретінде өнімнің түс тұрақтылығын арттырып, сенсорлық сапасын жақсартты. Розмарин қосу липидтік тотығуды баяулатып, микробиологиялық тұрақтылықты арттырды. Үшінші үлгіде (стартерлік мәдениеттер + қызылша ұнтағы + розмарин) ең жоғары ақуыз мөлшері 22,43% және ең төмен май үлесі 3,48% тіркелді. Бірінші үлгі микробиологиялық тұрғыдан анағұрлым тұрақты болды (48 сағатта 5,9 log КОЕ/г, E. coli анықталмады). Органолептикалық бағалау бойынша үшінші үлгі түсі мен хош иісі жағынан жоғары баға алды (SI = 4,6), ал бірінші үлгі консистенция тұрақтылығымен ерекшеленді (SI = 4,4). Жалпы, қызылша ұнтағы мен розмаринді стартерлік культуралармен бірге қолдану синтетикалық нитритсіз қауіпсіз, функционалды әрі бәсекеге қабілетті өнім өндіруге мүмкіндік беретіні дәлелденді.

Бұл мақалада Оңтүстік Қазақстанда өсірілетін қауындардағы биологиялық белсенді заттар мен минералдардың сақталуына инфрақызыл кептіру әсерін зерттейтін зерттеу нәтижелері берілген: қауын – «Асар» сортының қарбызы, «Колхозница» сортының қауыны және «Афродита» сортының асқабағы. Құрғақ заттың құрамы, қанттың жалпы мөлшері, С витамині, ликопен, β-каротин және фенолды қосылыстар сияқты құрғақ зат негізінде есептелген кептіру алдында және кептіруден кейін химиялық құрамның негізгі параметрлері анықталды. Фенолды қосылыстардың сақталу деңгейі 88-93%, β-каротин - 86-87% және С витамині - 75-80% болды, бұл инфрақызыл кептірудің жұмсақ сипатын және антиоксиданттық компоненттердің жоғары сақталуын көрсетеді. Кептірілген өсімдік материалдарының минералдық құрамы да зерттелді. Қарбыз, қауын және асқабақта макро-және микроэлементтердің (K, Ca, Mg, Fe, Zn) айтарлықтай мөлшерін сақтайтыны, ал құрғақ зат негізіндегі минералды концентрация жаңа үлгілермен салыстырғанда ылғалды кетіру есебінен 6-10 есе артады. Зерттеу нәтижелері инфрақызыл кептіру биологиялық құнды және минералды құрамдастарын сақтай отырып, қауындардан концентрленген және тұрақты ұнтақтарды алудың тиімді әдісі екенін көрсетеді. Алынған мәліметтерді Қазақстанның жергілікті өсімдік материалдары негізінде функционалды тамақ өнімдері мен табиғи ингредиенттерінің технологияларын әзірлеуде пайдалануға болады.

Бұл мақалада бидай сұрыптарының физика-химиялық, технологиялық қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштерінің саны отыздан асып отыр. Олардың өзара қатынастарының ерекшеліктері бар. Жеке дәннің өзгешеліктері бар. Жеке дәннің ерешеліктері өздеріне сәйкес көрсеткіштердің шамаларына байланысты қасиеттеріндегі өзгерістерді көрсетеді. Әр түрлі сипаттағы көрсеткіштердің өзара байланысын математикалық регрессиялық модельдік теңдеулер арқылы біріктіретін, әдістемелік тұрғыдан потенциал шамасын оның дәні, ұны, қамыры және наны бойынша анықтап, сапалық деңгейін көрсету арқылы салыстыру мүмкіндігін тудырады. Оның практикалық маңыздылығы өте жоғары. Осыған байланысты бидай сұрыптарының технологиялық есептеу олардың сапалық деңгейіне байланысты ранжировка жасаудың мүмкіншілігін болдырады. Отандық бидай сұрыптарының дән, ұн, қамыр және нан көрсеткіштеріне байланысты жекеленген технологиялық потенциалдары есептелініп, әрбір бидай сұрыптарының толық сапалық дәрежесі зерттелді. Жұмсақ жаздық және күздік бидай сұрыптарының технологиялық потенциалы бойынша жоғары көрсеткіш Жұмсақ жаздық бидай Алмекен-3,699, технологиялық потенциалы төмен жұмсақ жаздық бидай Казахстанская 10-2,025 сұрыпы құрады. Дәннің түрлі сұрыптарының физикалық, биохимиялық, ұн тарту және наубайханалық қасиеттерін белгілейтін көрсеткіштер байланысын анықтау мақсатында көптік корреляция коэффициенттері есептелді. Көптік корреляция коэффициентті, Фишер коэффициенті, Стьюдент коэффициенттері бір-біріне әсер ету коэффициенттері болып табылады. R-studio программасының көмегімен есептеп шығарылды.

Теңгерімді және дұрыс тамақтану – қазіргі адамның өмірінде маңызды рөл атқарады. Адамдар ақуыздар, дәрумендер мен минералды заттарды аз тұтынған жағдайда, олардың тамақтану құрылымы өзгереді, бұл өз кезегінде құрамында осы жетіспейтін заттары бар өнімдерді жасау қажеттілігін туындатады. Мұндай жағдайлардың туындау себептері әртүрлі: әлеуметтік жағдайға, адамдардың өмір сүру салты мен ең бастысы – дұрыс тамақтану туралы білімнің аздығына байланысты. Қазіргі кезде өндірісте арзан, жаппай тұтынуға арналған нан өнімдері басым. Ал емдік-диеталық және алдын алу мақсатындағы өнімдер жеткіліксіз көлемде шығарылады, бұл нан-тоқаш бұйымдарын өндіру көлемінің төмендеуі аясында алаңдаушылық тудырады. Функционалды тамақ өнімдерін өндірудің тиімді бағыттарының бірі – құрамында қосымша қоректік заттары бар дәнді дақыл өнімдерін шығару. Шикізат бағасының төмен болуына байланысты мұндай өнімдер халықтың кең тобына қолжетімді және дәстүрлі өнімдерді алмастыра алады. Өндірісте өскен дәндердің нарықтағы жағдайын және даму болашағын талдай отырып, таңдалған өнім нанның тағамдық құндылығын арттырып, оның дәмдік қасиеттерін жақсарта алады. Мақалада өскен жасыл қарақұмық қосылған нанның рецептурасы, органолептикалық және физика-химиялық қасиеттері толық қарастырылады.

Бұл зерттеуде құс ұшаларының химиялық құрамы, олардың тағамдық құндылығы мен технологиялық қасиеттері кешенді түрде қарастырылды. Зерттеу нысандары ретінде бройлер балапандары мен үй құстары (тауық, қаз, үйрек, күркетауық) пайдаланылды. Үлгілер Қазақстандағы бірнеше құс фабрикаларынан алынып, стандартталған әдістемелер бойынша зерттелді. Сонымен қатар, еттің функционалды-технологиялық көрсеткіштері: ылғал байланыстыру қабілеті, ылғал мен май ұстау қабілеті, эмульгациялау қасиеті, эмульсия тұрақтылығы және құрылымдық-механикалық сипаттамалар (кесу күші) зерттелді. Нәтижелер бойынша бройлер етінің тағамдық құндылығы мен технологиялық қасиеттері жоғары екендігі дәлелденді. Ақуыз мөлшері 20%-дан асты, май үлесі 1–2% шегінде болды, ал аминқышқылдық құрамы толыққанды екендігі анықталды. Үй құстарының етінде тағамдық құндылық көрсеткіштері салыстырмалы түрде төмендеу, бірақ майлылығы жоғарырақ. Зерттеу нәтижелері бойынша бройлер етінің жоғары ылғал байланыстыру қабілеті мен эмульсия тұрақтылығы оның ұсақ тартылған ет өнімдері технологиясында тиімді қолданылуына мүмкіндік беретінін көрсетті. Сонымен қатар, әртүрлі құс түрлерінен алынған ет те ұқсас технологиялық сипаттамаларға ие болып, оларды қолдану дайын өнімнің құрылымдық-механикалық және органолептикалық көрсеткіштерін жақсартатыны анықталды. Алынған нәтижелер құс етінен сапалы әрі бәсекеге қабілетті өнімдер өндірісіне негіз бола алады.

Мақалада халықтың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және тағамдық дақылдардағы, әсіресе бұршақ тұқымдастарда, соның ішінде өсімдік тектес ақуыз бен минералды заттардың маңызды көзі болып табылатын бұршақтағы улы элементтер — кадмий (Cd) мен қорғасынның (Pb) мөлшерін бақылауға қатысты өзекті мәселелер жан-жақты қарастырылған. Зерттеуде технологиялық өңдеудің әртүрлі кезеңдерінің — қайнату, өнгіту, кептіру және кейінгі концентрлеу — соңғы өнімдегі ауыр металдардың деңгейіне әсерін бағалауға ерекше назар аударылған.

Зерттеудің мақсаты — аталған технологиялық процестерді қолдану нәтижесінде қауіпті элементтердің мөлшерінің қаншалықты төмендейтінін анықтау және бұршақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін арттыруға мүмкіндік беретін ең тиімді өңдеу тәсілдерін айқындау болып табылады. Зерттеу барысында 2021 және 2022 жылдары Соғды облысының жағдайында өсірілген бұршақ үлгілері мен солардан алынған концентраттар пайдаланылды. Лабораториялық талдаулар Соғды стандартизация, метрология, сертификаттау және сауда инспекциясы орталығының тағамдық және ауыл шаруашылығы өнімдері зертханасында қазіргі заманғы, металлдардың микрошеңбердегі концентрациясын дәл және сезімтал анықтауға мүмкіндік беретін вольтамперометриялық әдіс арқылы жүргізілді. Алынған нәтижелер бастапқы шикізаттағы кадмий мен қорғасын мөлшері техникалық регламент ТР ТС 021/2011 «Тағам өнімдерінің қауіпсіздігі туралы» құжатында белгіленген шекті нормалардан аспайтынын көрсетті. Сонымен қатар, технологиялық өңдеу барысында улы элементтердің концентрациясы айтарлықтай төмендейтіні анықталды. Атап айтқанда, кадмий мөлшері шамамен 200–330 есеге, ал қорғасын мөлшері 400–540 есеге дейін азайған. Бұл көрсеткіштер таңдалған өңдеу әдістерінің жоғары тиімділігін дәлелдейді. Осылайша, бұршақты өңдеудің ұсынылған технологиялық тәсілі дайын өнімнің қауіпсіздігін, экологиялық тазалығын және тағамдық құндылығын едәуір арттыруға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде функционалды және диеталық тағам өнімдерінің отандық өндірісін дамытуға, сондай-ақ тағам өнеркәсібі мен салауатты тамақтану жүйесінде қолданылатын жоғары сапалы бұршақ ингредиенттерінің ассортиментін кеңейтуге маңызды үлес қосады.

Моңғолияда жоғарғы сорттағы саңырауқұлақтардың 630 түрі тіркелген, олардың 116-сы тағамдық және дәрілік құндылыққа ие. Елде саңырауқұлақтарды өсіру технологиялары белсенді дамып келеді, әсіресе көлемі жағынан шампиньоннан кейін екінші орында тұрған вешенка кеңінен таралған. Вешенка (Pleurotus ostreatus) ақуыздарға, көмірсуларға, дәрумендерге, минералдарға және антиоксиданттық, қабынуға қарсы және ісікке қарсы қасиеттерге ие биологиялық белсенді заттарға бай. Бұл ерекшеліктер оны тағам өнеркәсібі мен медицина үшін келешегі зор шикізатқа айналдырады. Моңғолияда тұзды шамадан тыс тұтыну мәселесі (тәулігіне 7,4–15,4 г, ал ДДСҰ нормасы <5 г) функционалды тағамдық өнімдерді іздеуді талап етеді. Әсіресе тұзды жеңіл тағамдарға әуестігі артып келе жатқан балалар мен жастар арасында тұз жүктемесін азайту маңызды. Осы зерттеудің мақсаты – вешенканың ұнтағын қосу арқылы тұзсыз чипстер өндіру технологиясын әзірлеу. Өндірісте «Гала» сортының картобы мен «Muujig Organic» компаниясында өсірілген вешенка ұнтағы пайдаланылды. Бастапқы шикізаттың қауіпсіздігі талданды: пестицидтердің, ауыр металдардың қалдықтары мен микробиологиялық көрсеткіштер нормативтерге сәйкес болды. Тәжірибелік үлгідегі чипстерге 1–5% көлемінде вешенка ұнтағы қосылды. Органолептикалық бағалау нәтижесі бойынша 1– 2% вешенка қосылған үлгілер ең жақсы сипаттамаларға (түс, дәм, иіс, консистенция) ие болды, ал жоғары үлестер өнімнің сыртқы түрі мен құрылымын нашарлатты. Физика-химиялық талдау дайын чипстердің құрамын көрсетті: ақуыз – 3,7%, май – 34,8%, ылғал – 2,5%. Барлық көрсеткіштер нормативтерге сәйкес, улы элементтердің мөлшері рұқсат етілген деңгейден аспайды. Осылайша, әзірленген технология қауіпсіз әрі вешенкамен байытылған тұзсыз чипстер өндіруге мүмкіндік береді. Мұндай өнім дәстүрлі тұзды жеңіл тағамдарға пайдалы балама болып, халық арасында тұз тұтынуды азайтуға ықпал ете алады.

Жүгері шашағы пайдалы заттарға, яғни фенолдық қосылыстарға (флавоноидтар, полифенолдар, дубильдік заттар), майда және суда еритін дәрумендерге, сондай-ақ минералдарға бай. Жүгері шашағының сығындылары да дәрумендер мен минералдардың көзі ретінде денсаулыққа пайдалы және зиянды бос радикалдармен күресуге көмектесетін функционалдық тамақ өнімдерін жасау үшін қолданылады.Бұл зерттеу жүгері шашағының сулы-спиртті экстрактісінің физика-химиялық және биологиялық белсенді қасиеттерін жан-жақты зерттеуге бағытталған. Оның сүт қышқылды өнімдерінің негізгі сипаттамаларына әсерін бағалау функционалды тағам өнімдерін әзірлеудің маңыздылығын анықтауға мүмкіндік береді.Зерттеуге Түркістан облысы, Сарыағаш ауданында орналасқан «Әли» шаруа қожалығының жүгері шашағы шикізаты пайдаланылды. Жүгері шашағы сығындысындағы және оның негізінде алынған өнімдердегі биологиялық белсенді қосылыстарды және А, В тобы, D3, K дәрумендерін сандық анықтауда Жоғары тиімді сұйық хроматография-масс-спектрометрия әдістері модификацияланды. Деректер “Excel 7.0” (MS Office, АҚШ) және “Statistica 6.0” (StatSoft, АҚШ) бағдарламалық қамтамасыз етулері арқылы статистикалық өңделді.Вакуумды ультрадыбыстық экстракция әдісімен алынған 20% сулы-спирттік сығындысы жақсы нәтижелер көрсетті. Ақуыз концентрациясының мөлшері сығындымен байытылған тәжірибелік үлгідегі сынаманың бақылау үлгісімен салыстырғанда айтарлықтай өсуіне әкелді. Бұл белсендендіру жүгері шашағының аминқышқылдық құрамына оң әсер ететінін көрсетеді. Осы өзгерістер негізінде әзірленген өнімнің жақсартылған және функционалдық қасиеттерге ие екендігін қорытындылауға болады.Жүгері шашағының сулы-спирттік сығындысын қосып әзірленген «Айран» сүт қышқылды өніміне жүргізілген зерттеулер оның құрамында метилбутират (Methylbutyrate) және метилцис-11,14-эйкозадиеноат (Methylcis-11, 14-eicosadienoate) майларының болуын және оның биологиялық тиімділігін растайды.Жүгері шашағы сығындысының құрамындағы В тобы дәрумендерінің жоғары болуы оның «Айран» сүт қышқылды өнімін өндіруге арналған перспективті шикізат ретіндегі әлеуетін анықтайды. Аталған бағыт дәрумендермен және алмастырылмайтын аминқышқылдарымен байытылған отандық функционалдық сүт қышқылды өнімдері индустриясының дамуына ықпал етеді.

Масс-спектрометрия әдісі арқылы индуктивті байланыстырылған плазмамен (ICP-MS) марал етіндегі микроэлементтердің (Al, Fe, K, Ca, Mg, Cu, Na, Zn) және уытты заттардың (Cd, Co, Pb, Sr, Cr) концентрациялары анықталды. Марал етіндегі бұл элементтердің мөлшерінің орташа мәндері мынадай болды: алюминий үшін 36,58 мг/кг, темір үшін 38,39 мг/кг, калий үшін 3045,3 мг/кг, кальций үшін 77,28 мг/кг, магний үшін 224,07 мг/кг, мыс үшін 1,4 мг/кг, натрий үшін 217,94 мг/кг және мырыш үшін 30,04 мг/кг. Марал етіндегі уытты элементтердің мөлшері сиыр еті, қой еті, жылқы еті және тауық еті сияқты басқа ет түрлеріндегі ұқсас көрсеткіштермен салыстырылды. Талдау нәтижелері бойынша марал етіндегі қорғасын (Pb) концентрациясы ең төмен көрсеткіштердің бірі болды небәрі 0,008 мг/кг. Бұл ретте марал етіндегі стронций (Sr) - 1,07 мг/кг мен хром (Cr) - 3,08 мг/кг мөлшері басқа ет өнімдеріне қарағанда жоғары болды. Дегенмен марал етіндегі Pb, Cd және Cr деңгейлері КО ТР № 034/2013 Кеден одағының Техникалық регламентіне, № 466/2001 Комиссия (ЕО) қаулысына және тағам өнімдеріне жанасатын заттар бойынша АҚШ-тағы FDA ұсыныстарына сәйкес рұқсат етілген мәндер шегінде болды.

Зерттеу пісірілген шұжықтардың түс түзілуі мен түс тұрақтылығын екі функционалдық қоспаны (аз құнды субөнімдерден алынған коллаген гидролизатын және мүкжидек ұнтағын) вариациялау арқылы басқаруға бағытталды. Зерттеу мақсаты – интегралдық түстік тұрақтылыққа осы факторлардың мөлшер–жауап әсерін сандық сипаттау және технологиялық тұрғыдан оңтайлы аралықты ұсыну. Зерттеу барысында 5 тәжірибелік үлгі дайындалып (бақылау; 10% гидролизат; және 10% гидролизат + 1, 2, 3% мүкжидек ұнтағы), үлгілер CIE Lab* жүйесінде түс аспаптық бағаланды (экспозицияға дейін және қыздыру шамымен 60 минуттан кейін) және L*, a*, b* нормаланған өзгерістері бойынша түс тұрақтылық пайызы есептелді. Осы эксперименттік нүктелерге сүйене отырып, жауап беті әдісі (RSM) бойынша толық квадратикалық регрессиялық модель бағаланды және модельдік визуализация мен оңтайландыру үшін факторлардың торында (гидролизат 0–15%, мүкжидек 0–3%) теориялық мәндер есептелді. Эксперименттік мәндер бойынша ең жоғары түс тұрақтылығы 10% гидролизат + 3% мүкжидек ұнтағында тіркелді — 90,24%. RSM аппроксимациясы (R² = 0,995; R²_adj = 0,991) мүкжидек ұнтағының басым оң линиялық әсерін, гидролизаттың тұрақты теріс линиялық әсерін және мүкжидек бойынша теріс квадратикалық мүшені (әсердің қанығуы) көрсетті; факторлардың өзара әсері статистикалық тұрғыдан мәнді емес. Практикалық маңызы – түстік тұрақтылық платосына аз дозалау қателіктеріне сезімталдық төмен болғанда қол жеткізу үшін гидролизат үлесін шамамен 5–10%, мүкжидек ұнтағын 2–3% деңгейінде ұсыну.

Бұл мақала жануар және өсімдік тектес сүт жүйелері туралы әдебиеттерге аналитикалық шолу ұсынады. Сүт жүйелері табиғи және биотехнологиялық дисперстік құрылымдар ретінде қарастырылады, олар ақуыздар, липидтер, көмірсулар және биоактивті заттарды біріктіріп, жоғары физиологиялық және тағамдық құндылықты қамтамасыз етеді. Қазіргі функционалды тамақтану контексінде бұл жүйелер профилактикалық және емдік бағыттағы өнімдерді жасауға арналған әмбебап технологиялық платформа ретінде қарастырылады.Арнайы назар жануар және өсімдік компоненттерін біріктіретін гибридті жүйелерге аударылған, бұл нутриенттер, антиоксиданттар және метаболикалық белсенді қосылыстардың синергиясын қамтамасыз етіп, физиологиялық әсерлердің кең спектрін және негізгі компоненттердің биожетімділігін арттыруға мүмкіндік береді.Зерттеудің мақсаты – жануар және өсімдік тектес сүт жүйелерінің құрамын, құрылымын және функционалды қасиеттерін талдап, оларды функционалды өнімдер мен нутрицевтиктер технологияларына интеграциялау бағыттарын анықтау.

Зерттеу тұжырымдамасы тағамдық жүйелердің биодизайны қағидаттарына негізделген, яғни табиғи матрицалар мен биотехнологиялық үдерістердің үйлесімді біріктірілуі арқылы мақсатты физиологиялық әсерге жету көзделеді.Ғылыми жарияланымдар, патенттік деректер және тәжірибелік нәтижелер негізінде сүт жүйелерінің химиялық құрамы, ферментациясы, микрокапсулалануы және биоқолжетімділігіне жүйелі талдау әдісі қолданылды. Нәтижелер жануар сүтінің оңай сіңірілетін ақуыздар мен минералдардың көзі екенін, ал өсімдік аналогтарының қанықпаған май қышқылдары мен антиоксиданттарға бай екенін көрсетті. Олардың комбинациясы аминқышқылдық толықтыру мен антиоксиданттық потенциалды арттыруды қамтамасыз етеді. Пробиотиктер мен витаминдерді сақтау үшін ферментация және микрокапсулалау технологиялары негізгі құрал ретінде қарастырылды.Бұл жұмыс функционалды және тұрақты тамақтану тұжырымдамасын дамытуға үлес қосып, Қазақстан өсімдік тұқымдарынан алынған және жануар сүтінен жасалған отандық функционалды сусындарды әзірлеуге ғылыми және практикалық негіз қалыптастырады.

Тамақ өнімдерін кептіру процесі тамақ өнеркәсібіндегі энергияны көп қажет ететін және технологиялық тұрғыдан күрделі операциялардың бірі болып табылады, оған өнімнің сапасын сақтау және оның сақтау мерзімі тікелей байланысты. Дәстүрлі кептіру әдістері көбінесе қоректік заттардың жоғалуымен және органолептикалық қасиеттердің деградациясымен бірге жүреді, бұл тиімдірек технологиялық шешімдерді әзірлеуді қажет етеді. Қарқынды жылу және массаалмасуды қамтамасыз ететін, шикізаттың жылу зақымдануын азайтатын және жоғары сапалы өнім алуға ықпал ететін жалғансұйылу қабаты бар кептіргіштерді пайдалану перспективалы бағыт болып саналады. Жұмыста полидисперсті материалдарға арналған жалғансұйылу қабаты бар кептіргіштің инженерлік есептеу әдістемесі келтірілген. Әдістемеге кептіру агентінің қозғалу жылдамдығын анықтауға, қондырғының гидравликалық кедергісін есептеуге, сондай-ақ қопсытқыштардың жетек қуатын анықтауға арналған тәуелділіктер кіреді.Ұсынылған есептік тәсілдерді іске асыру айналмалы көлденең біліктердегі қопсытқыштары бар кептіргіштің құралмасын жасауға мүмкіндік берді. Бұндай жинастыру өнім кесектерінің пайда болуына жол бермейді, бөлшектердің біркелкі таралуына ықпал етеді және сонымен бірге айтарлықтай гидравликалық кедергі тудырмайды. Алынған нәтижелер әзірленген әдістеме мен құрылмалық шешімдерді қолдану процестің экономикалық тиімділігін арттыруды, регидратацияланатын өнімдердің сапасын жақсартуды және тамақ өнеркәсібінде жалғансұйылу қабаты бар кептіргіштерді практикалық пайдалану мүмкіндіктерін кеңейтуді қамтамасыз ететінін көрсетеді.

Капсулалар шашырату әдіспен жетілдірілген қоңдырғыда алынды. Ортадан тепкіш форсунка жұмыс істеу принципі оған берілген сұйықтықтың айналуына негізделген. Ағын форсункадағы сұйықтық, сұйық бөлшектердің форсункаға қатысты импульс моментінің әрекетіне байланысты, ол сұйықтық айналу кезінде пайда болады. Капсулалау материал ретінде натрий альгинаты таңдалды. Альгинат тамақ өнеркәсібі, құрғақ сусын концентраттарын алу үшін немесе фармацевтика өнеркәсібінде энтеросорбенттердің сұйық түрлерін тез дайындау үшін немесе өндірілетін әртүрлі салаларда және медицинада қолданылады. Еритін альгинаттардың тән ерекшелігі - олардың тұтқыр ерітінділер түзу қабілеті, сондықтан олар әртүрлі салаларда тиімді қоюландырғыш ретінде кеңінен қолданылады. Альгинаттар диеталық тағамдардың бөлігі ретінде диеталық талшықтың көзі ретінде де қолданылады. Тәжірибе жасау кезінде ортадан тепкіш форсунка d= 1,2×10^-3м таңдалды. Капсулалау материалын негіздеу үшін 0,5%, 0,8%, 1% концентрациядағы натрий альгинаты ерітіндісі алынды. Гель түзетін қоспа тұтқырлығы әр түрлі температурада натрий альгинаты ерітіндісінің концентрациясына тәуелділігі кезінде, 40 С^o температурада тұтқырлық мөлшері ротордың айналу жиілігі үшін шамалы өзгереді, ерітіндіні пайдаланудың ең қолайлы температурасы 40 С^o алынды. Тісті сорғының 39,3 с^-1, 47,6 с^-1 жоғары айналу жиілігінде гель түзетін қоспаның тұтқырлығы төмендейді, форсунка диаметрі 1,2×10^-3м өткізу қабілеті өнімділігі артады. Ал капсулалауға арналған материал ретінде 1% натрий альгинаты концентрациясы қабылданды, алынған капсула орташа диаметрі 1,4×10^-3м болды.

Мақалада алмұрт және қарақат ұнтақтарының қант печеньесінің физика-химиялық, технологиялық және органолептикалық қасиеттеріне әсері зерттелген№ Рецептураны байытудың оңтайлы нұсқасы ретінде 6 % алмұрт ұнтағы мен 4,5 % қарақат ұнтағының үйлесімі анықталды. Алмұрт ұнтағының қосылуы клейковинаның мқлшерін 32 %-дан 29 %-ға дейін төмендетіп, қамырдың пластикалылығын және жұмсақтығын арттырады. Қарақат ұнтағының концентрациясы артқан сайын дайын өнімнің ылғалдылығы (8,5 %-ға дейін) мен су сіңіру қабілеті (182,3 %-ға дейін) жоғарлайды, бұл оның шырындылығын арттыруға ықпал етеді. Ұнтақтар тағамдық талшықтармен, дәрумендермен, органикалық қышқылдармен және антиоксинаттарымен байытылған, бұл өнімнің тағамдық және функционалдық құндылығын арттырады. Аталған компонеттерді кешенді қолдану технологиялық параметрлерді жақсартуға және қазіргі заманға салауатты әрі теңгерімді тамақтану талаптарына сай келетін функционалдық кондитерлік өнімдер шығаруға мүмкіндік береді. Эксперимент нәтижелері өсімдік ұнтақтарын өнеркәсіптік мақсатта қолдану мүмкіндігін дәлелдейді. Бұл ұнтақтар өнімнің жоғары сапасын ғана емес, оның биологиялық құндылығын да қамтамасыз етеді. Аталған тәсіл жаппай тұтынуға арналған функционалды тағам өнімдерін әзірлеу мен әртүрлі жас топтарының салауатты тамақтану рационын қалыптастыру үшін өзекті болып табылады.

Бұл зерттеу асханалық өндірісте қызмет атқаратын аспаздардың еңбек қауіпсіздігін арттыруға бағытталған арнайы жұмыс киімінің эргономикалық, гигиеналық және қорғаныс қасиеттерін кешенді бағалауға арналған. Жұмыс барысында негізгі назар екі материал түріне – негізгі жұмыс костюміне арналған Панацея Премиум В7420 матасына және қорғаныс фартугына арналған отқа төзімді Пробан материалына аударылды. Зерттеудің мақсаты – аспаздардың кәсіби қызметінің биомеханикалық ерекшеліктерін ескере отырып, қауіпсіз және эргономикалық киім моделін ғылыми тұрғыдан негіздеу. Зертханалық сынақтар материалдардың физика-механикалық беріктігін, ауа өткізгіштік деңгейін, термиялық тұрақтылығын, ылғал сіңіру қабілетін, жану динамикасын және гигиеналық сипаттамаларын анықтауға бағытталды. Қосымша ретінде, аспаз жұмысына тән қозғалыстар: алға еңкею, қолды жоғары көтеру, жылдам бұрылу және ұзақ уақыт тік тұру жағдайлары кезінде фартуктың эргономикалық бейімділігі бағаланды. Пробан материалының жоғары температура әсеріне төзімділігі, өздігінен сөну қабілеті және деформацияға ұшырамауы оның кәсіби қауіптерді азайтуда тиімді шешім екенін көрсетті. Сондай ақ Пробан материалының термиялық әсерден, ашық жалыннан және жоғары температуралық факторлардан қорғау деңгейін айтарлықтай арттыратынын көрсетті. Жүргізілген зерттеу нәтижесінде аспаздарға арналған арнайы киімнің қауіпсіздік, жайлылық және функционалдық талаптарға толық сәйкес келетін ғылыми негізделген моделі ұсынылды.

Мақалада Қазақстан Республикасының оңтүстік және солтүстік аймақтарындағы кадеттердің физикалық даму көрсеткіштерін салыстырмалы түрде талдау негізінде олардың антропометриялық типологиясын әзірлеу мәселесі қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – кадеттердің морфофункционалдық параметрлерінің ерекшеліктерін айқындап, олардың аймақтық айырмашылықтарын анықтау арқылы әскери оқу орындарында білім алатын курсанттарға арналған формалық киім үлгілерін жобалауға қажетті антропометриялық сипаттамалар құрылымын жасау. Зерттеу барысында 16–17 жастағы кадеттердің негізгі антропометриялық көрсеткіштері өлшенді. Әскери лицей тәрбиеленушілерінің өлшемдік типологиясын анықтау үшін математикалық статистика және кластерлік талдау әдістері қолданылды. Антропометриялық көрсеткіштерді талдау нәтижесінде Қазақстан Республикасының әртүрлі аймақтарында тәрбиеленіп жатқан кадеттердің физикалық даму деңгейінде елеулі айырмашылықтар бар екендігі анықталды. Конституциялық типтердің аймақтық-климаттық ерекшеліктермен байланысы көрсетілді. Зерттеу нәтижелері практикалық маңыздылығымен ерекшеленеді және жеңіл өнеркәсіп пен тоқыма өндірісінде Қазақстан Республикасы әскери лицейлерінің оқушыларына арналған формалық киімдерді жобалау мен дайындау үдерісінде қолданылуы мүмкін. Алынған ғылыми қорытындылар ұлттық өлшемдік стандарттарды әзірлеуге негіз бола отырып, әскери киім өндірісін жаңғыртуға және оның сапасын арттыруға септігін тигізеді. Бұл өз кезегінде әскери оқу орындарының тәрбиеленушілерінің антропометриялық ерекшеліктерін есепке алуға мүмкіндік береді.

Тігін өнеркәсібі дүниежүзіндегі ең көп қалдық шығаратын салалардың бірі болып саналады. Әсіресе, джинс матасынан киім-кешек дайындау барысында көптеген артық қиықтар мен пайдаланылмаған маталардың қалдықтары пайда болады. Бұл қалдықтарды қайта өңдеу мәселесі тек экономикалық тиімділік тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіздік тұрғысынан да өзекті болып табылады. Осы мақалада джинс матасы қалдықтарынан жаңа тігін бұйымдарын жасауға экологиялық және технологиялық тұрғыдан қарастырулар талданды. Зерттеу барысында джинс қалдықтарының физика-механикалық қасиеттері зерттеліп, оларды қайта өңдеу және тәжірибеде қолдану мүмкіндіктері сынақтан өткізілді. Жаңа киім үлгілерін жобалау және тігу кезінде қайта өңделген мата үлгілерінің төзімділігі, эстетикалық бейнесі және нарық талаптарына сәйкестігі бағаланды. Нәтижелер көрсеткендей, джинс қалдықтарынан жасалған киімдер, аксессуарлар және декоративті бұйымдар тек экономикалық жағынан арзан ғана емес, сонымен бірге экологиялық таза әрі креативті тәсілдің нәтижесі болып табылады. Мақалада бұл бағытты одан әрі дамытуға арналған практикалық ұсыныстар берілген.

Антимикробтық таңғыш материалдар жарақаттарды, жараларды емдеуде маңызды рөл атқарады. Олар микробтық асқынуды бақылап, созылмалы қабынудың алдын алады және терінің жылдам қалпына келуіне ықпал етеді. Мұндай материалдар созылмалы жараларды (мысалы, трофикалық жаралар, диабеттік табан жаралары), күйіктерді, жұқпалы хирургиялық жараларды асқыну қаупі жоғары инфекциядан қорғау мақсатында қолданылады. Таңғыш материалдарда табиғи заттарды антибактериалдық агенттер ретінде пайдалану белсенді түрде зерттелуде. Ғылыми зерттеулер прополис, бал, хитозан және эфир майлары сияқты заттардың тиімділігін растайды. Олар жұмсақ, әрі тұрақты биоцидтік қасиетке ие, жанама әсерлері жоқ.Зеттеу жұмысымызда екі түрлі құрамда өңделген дәкенің биоцидтік тұрақтылығын анықтау мақсатында материал үлгілері топырақ микрофлорасының әсеріне түсірілді. Микрофлораның әсеріне ұшыраған өңделмеген дәке материалдары көгеріп, шіри бастаған, ал табиғи биоцидтермен өңделген материалдар аса бұзылысқа ұшырамағаны байқалады. Соның ішінде жусан сығындысы мен хитозан негізіндегі құрамда өңделген материалдың биоцидтік тұрақтылығы жоғары екені дәлелденді. Өңделген материал талшықтарының морфологиялық өзгерісін анықтау үшін электрондық сканирлеуші микроскоптың көмегімен зерттеу жүргізілді. Талшықтың бетінде биоцидтік заттардың бөлшектері біртегіс орналасқаны байқалады. Өңдеуден кейінгі дәке материалдарының ауа өткізгіштік және сіңіргіштік қасиеттері де аса өзгеріске ұшырамаған.

Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасындағы тігін өндірісінің бәсекеге қабілетті өнімін арттыру, өндірістік процестің жоғары икемділігін қамтамасыз ету арқылы Қазақстан әйелдерінің дене өлшемдерінің типологиясы туралы ақпараттық деректер базасын қалыптастыру. Тігін өнеркәсібі жеңіл өнеркәсіптің прогрессивті салаларының бірі болып табылады. Тігін өнімдерінің сапасын арттыру үшін тек жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарын техникалық қайта жарақтандыруды жүргізу жеткіліксіз, бұл технологиялық процестердің кешенді механикалануын және автоматтандырылуын жақсартуға ықпал етеді, сондай-ақ Қазақстан Республикасы әйелдерінің антропометриялық өлшемдерінің жаңа базасын құру қажет. Сонымен қатар, өлшемдерге қатысты негізгі стандарттарды зерттеу үшін бірнеше елдердің стандарттарын талдау жүргізу қажет. Киім массалық өндірісі кезінде дене пішінінің жеке ерекшеліктерін ескеру мүмкін емес. Сонымен қатар, халыққа арналған тігін өнімдерін өндіргенде, киімнің өлшемдері тұтынушылардың қажеттіліктерін мүмкіндігінше қанағаттандыруы тиіс. Бұл әртүрлі дене пішіндерінің барлық түрлерін антропологиялық типтердің оңтайлы санымен көрсету жағдайында мүмкін болады. Рационалды өлшем типологиясын құрудың негізгі мақсаты – киім өлшемдерімен халықты барынша қанағаттандыратын минималды пішін типтерін айқындау. Мақалада Қазақстан әйелдерінің дене өлшемдеріне қатысты әзірленген абсолюттік өлшемдер негізінде типтік дене пішіндерін қалыптастыруға арналған эксперименттік зерттеулердің нәтижелері келтірілген, мұнда статистикалық мәліметтер мен математикалық статистика әдістері қолданылып, олардың таңдамалық үлгіде көрсетілген көлемі мен өзгергіштігі сипатталған. Мақалада корсет өнімдеріне қатысты нақты статистикалық деректер келтіріледі.

Бұл жұмыс тоқыма өнеркәсібінде синтетикалық бояғыштарды қолданудан туындаған қоршаған ортаны ластау мәселесін зерттейді және өсімдік тектес табиғи бояғыштарды қолдану түрінде шешуді ұсынады. Синтетикалық бояғыштар арзандығы мен тұрақтылығына қарамастан қоршаған ортаға және адам денсаулығына айтарлықтай зиян келтіреді. Осыған байланысты зерттеудің мақсаты жергілікті өсімдік материалдарынан алынған табиғи бояғыштар сығындыларын пайдалана отырып, тоқыма материалдарын бояу технологиясын жасау болып табылады.Зерттеудің ғылыми маңыздылығы табиғи бояғыштардың тоқыма материалдарының қасиеттеріне әсерін терең талдауда және оларды өңдеудің экологиялық таза технологияларын ұсынуда. Жұмыстың практикалық маңыздылығы қоршаған ортаның ластануын төмендететін және матаның жууға және тозуға төзімділігін қамтамасыз ететін бояудың инновациялық әдістерін жасау мүмкіндігінде.Зерттеу әдістемесі матаның беткі қабатының морфологиясын және табиғи бояғыштармен мордантпен боялғанға дейінгі және кейінгі талшықтардың элементтік құрамын зерттеу үшін рентгендік спектрлік микроанализаторы бар далалық эмиссиялық сканерлеуші электронды микроскопты пайдалануды қамтиды.Негізгі нәтижелер сығындыларға морданды қосу түстердің қанықтылығын және олардың беріктігін жақсартатынын, сонымен қатар матаның физика-механикалық қасиеттерін жақсартуға ықпал ететінін көрсетеді. Зерттеу нәтижесінде талшықтардың химиялық құрамындағы алюминий, калий және титан мөлшерінің жоғарылауы сияқты өзгерістер анықталды, бұл қолданылатын технологиялардың тиімділігін растайды.Зерттеудің құндылығы тоқыма өнеркәсібінде тұрақты және экологиялық таза өндіріс концепциясын ілгерілетуде, сондай-ақ экологиялық ауыртпалықты айтарлықтай азайта алатын бояудың жаңа әдістерін ұсынуда. Жұмыстың практикалық маңыздылығы жеңіл өнеркәсіптің әртүрлі салаларында қолдануға болатын экологиялық таза тоқыма бұйымдарын өндірудің технологиялық негізін жасаудан тұрады.

Мақалада мақта маталарына соңғы әрлеу кезеңдерінде ультракүлгін қорғаныс қасиеттерін беру технологиясының дамуы туралы мәліметтер келтірілген. Текстиль материалдарының функционалдығын арттыру ультракүлгін сіңіргіш қасиеттері бар текстиль көмекші заттарын пайдалана отырып, өңдеудің жоғары тиімді әдістерін енгізу, сондай-ақ жүріп жатқан процестерді интенсификациялауда жаңа химиялық және физикалық әдістерін қолдану. Физикалық-механикалық сипаттамалардың қажетті деңгейіне және ультракүлгін сәулеленуге төзімділікке қол жеткізуге бағытталған мақта маталарын өңдеу бойынша технологиялық шешімдер жасалды. Жұмыс ерітінділерін дайындаудың оңтайлы параметрлері таңдалды: ультракүлгін тұрақтандырғыштардың концентрациясы, компоненттердің қатынасы, температура және өңдеу ұзақтығы. Өңделген матаның сапалық сипаттамалары, соның ішінде түзңлген қорғаныс қабатының біркелкілігі және ультракүлгін сәулелерден қорғаудың тиімділігі, сондай-ақ физика-механикалық көрсеткіштер зерттелді. Текстиль талшықтарының бетіне функционалды заттардың тұрақты бекітілуін қамтамасыз ететін периодты және үздіксіз өңдеу әдістері ұсынылды. Жасалған технологияны енгізу гигиеналық және қорғаныш қасиеттерін жақсарту, энергия шығыны мен өңдеу уақытын қысқарту есебінен дайын текстиль материалдарының сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелері арнайы, медициналық және күнделікті мақсаттағы бұйымдар үшін берілген функционалдық сипаттамалары бар табиғи, химиялық талшықтардан және олардың қоспаларынан текстиль өндірісінің заманауи технологиялық процестерін жасау кезінде пайдаланылуы мүмкін.