Фитоөнімдер өндірісі үшін өсімдік фармацевтикалық субстанцияларын алу әдістемесін әзірлеу

Фармацевтикалық өнеркәсiптi дамытудың қазiргi заманғы үрдiстерi фитопрепараттарға деген қызығушылықтың тұрақты өсуiмен сипатталады. Бұл дәрiлiк заттардың қауiпсiздiгi мен тиiмдiлiгiне жоғары назар аударумен, сондай-ақ экологиялық таза және жаңартылатын шикiзатты пайдалануға жаһандық ұмтылыспен байланысты. Осы жағдайларда өсiмдiк өнiмi құрамының тұрақтылығын және сапасының жаңғыртылуын қамтамасыз етуге бағытталған ғылыми негiзделген технологиялық тәсiлдердi әзiрлеу ерекше маңызға ие болады.Ұсынылған жұмыста Quality by Design тұжырымдамасын және эксперименттерді жоспарлау құралын (Design of Experiments) қолдануға негізделген фармакопеялық сападағы дәрілік өсімдік шикізатын алу әдістемесі әзірленді. Зерттеулер Seseli sessiliflorum Schrenk, Dracocephalum bipinnatum Rupr., Dracocephalum integrifolium Bunge, Dracocephalum ruyschiana L. және Ziziphora bungeana Juz. өсімдіктерінің жер үсті бөліктерінде жүргізілді. Бұл өсімдіктер құрамында эфир майлары, флавоноидтар және айқын биологиялық белсенділікке ие фенолдық қосылыстар сияқты биологиялық белсенді компоненттердің жоғары мөлшерімен ерекшеленеді. Жұмыс барысында жинау, кептіру, ұнтақтау және сақтау параметрлерінің термолабильді компоненттердің сақталуына және зерттелген шикізаттың химиялық профилінің тұрақтылығына әсері бағаланды. Дайындалған өсімдік шикізатын алу әдістемесі дәрілік препараттарды, биологиялық белсенді қоспаларды және болжауға болатын сапасы мен тиімділігі бар косметикалық құралдарды әзірлеу үшін кең перспективаға ие. Сонымен қатар, ол өсімдік тектес материалдардың сапасын халықаралық талаптарға сай стандарттау және сапаны бақылау жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді.

1. Abubakar, A. R., & Haque, M. (2020). Preparation of Medicinal Plants: Basic Extraction and Fractionation Procedures for Experimental Purposes. Journal of pharmacy & bioallied sciences, 12(1), 1–10. https://doi.org/10.4103/jpbs.JPBS_175_19

2. Fais, A., & Era, B. (2024). Phytochemical Composition and Biological Activity. Plants (Basel, Switzerland), 13(3), 331. https://doi.org/10.3390/plants13030331

3. WHO (World Health Organization) (2011) Quality Control Methods for Medicinal Plant Materials. WHO/PHARM/92.559. Updated Edition of Quality Control Methods for Medicinal Plant Materials. Geneva.

4. Li, M., Li, M., Wang, L., Li, M., & Wei, J. (2023). Apiaceae Medicinal Plants in China: A Review of Traditional Uses, Phytochemistry, Bolting and Flowering (BF), and BF Control Methods. Molecules (Basel, Switzerland), 28(11), 4384. https://doi.org/10.3390/molecules28114384

5. Ramos da Silva, L. R., Ferreira, O. O., Cruz, J. N., de Jesus Pereira Franco, C., Oliveira Dos Anjos, T., Cascaes, M. M., Almeida da Costa, W., Helena de Aguiar Andrade, E., & Santana de Oliveira, M. (2021). Lamiaceae Essential Oils, Phytochemical Profile, Antioxidant, and Biological Activities. Evidence-based complementary and alternative medicine: eCAM, 2021, 6748052. https://doi.org/10.1155/2021/6748052

6. Grand View Research. Herbal Medicine Market Size, Share & Growth Report, 2030. 2024.

7. Market Research Future. Herbal Medicine Market Size, Trends & Analysis 2025-2035. 2024.

8. Wang, H., Chen, Y., Wang, L., Liu, Q., Yang, S., & Wang, C. (2023). Advancing herbal medicine: enhancing product quality and safety through robust quality control practices. Frontiers in pharmacology, 14, 1265178. https://doi.org/10.3389/fphar.2023.1265178

9. Balekundri, A., Mannur, V. Quality control of the traditional herbs and herbal products: a review. Futur J Pharm Sci 6, 67 (2020). https://doi.org/10.1186/s43094-020-00091-5

10. Yan, B., Li, Y., Guo, Z., & Qu, H. (2014). Quality by design for herbal drugs: a feedforward control strategy and an approach to define the acceptable ranges of critical quality attributes. Phytochemical analysis: PCA, 25(1), 59–65. https://doi.org/10.1002/pca.2463

11. Mazzara, E.; Scortichini, S.; Fiorini, D.; Maggi, F.; Petrelli, R.; Cappellacci, L.; Morgese, G.; Morshedloo, M.R.; Palmieri, G.F.; Cespi, M. A Design of Experiment (DoE) Approach to Model the Yield and Chemical Composition of Ajowan (Trachyspermum ammi L.) Essential Oil Obtained by Microwave-Assisted Extraction. Pharmaceuticals 2021, 14, 816. https://doi.org/10.3390/ph14080816

12. Flora of Kazakhstan: in 6 vols. / Ed. N. V. Pavlov. – Alma-Ata: Publishing House of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR, 1963. – Vol. 6. – 462 p. [In Russian].

13. Flora of Kazakhstan: in 7 vols. / Ed. N. V. Pavlov. – Alma-Ata: Publishing House of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR, 1964. – Vol. 7. – 356 p. [In Russian].

14. Zhaparkulova, Karlygash & Svs, Radhakrishnan & Raman, Vijayasankar & Sakipova, ZB & Ibragimova, Liliya & Khan, Ikhlas & Ross, Samir. (2016). Standardization Of Medicinal Herb Ziziphora Bungeana Juz. (Lamiaceae) And Quantitative Determination Of Pulegone In The Essential Oil. Planta Medica. 82. https://doi.org/10.1055/s-0036-1578778.

15. Maier TS, Kuhn J, Müller C. Proposal for field sampling of plants and processing in the lab for environmental metabolic fingerprinting. Plant Methods. 2010 Jan 29;6:6. doi: 10.1186/1746-4811-6-6. PMID: 20181048; PMCID: PMC2831887.

16. Thamkaew, G., Sjöholm, I., & Galindo, F. G. (2020). A review of drying methods for improving the quality of dried herbs. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 61(11), 1763–1786. https://doi.org/10.1080/10408398.2020.1765309

17. GOST 6077-80. Medicinal Plant Raw Material. Packaging, Labeling, Transportation, and Storage. — Moscow: Standards Publishing House, 1980. — 4 p. [In Russian].

18. State Pharmacopoeia of the Republic of Kazakhstan. Vol. 1. — Almaty: Zhibek Zholy Publishing House, 2008. — Vol. 1. [In Russian].

19. Setareh R, Mohammadi-Ghermezgoli K, Ghaffari-Setoubadi H, Alizadeh-Salteh S. The effectiveness of hot-air, infrared and hybrid drying techniques for lemongrass: appearance acceptability, essential oil yield, and volatile compound preservation. Sci Rep. 2023 Nov 1;13(1):18820. doi: 10.1038/s41598-023-44934-6. PMID: 37914737; PMCID: PMC10620145.

20. Janković, Aleksandar, Chaudhary, Gaurav, & Goia, Francesco (2025). Optimization through classical design of experiments (DOE): An investigation on the performance of different factorial designs for multi-objective optimization of complex systems. Journal of Building Engineering, 102(C). https://doi.org/10.1016/j.jobe.2025.111931

21. Thorsteinsdóttir UA, Thorsteinsdóttir M. Design of experiments for development and optimization of a liquid chromatography coupled to tandem mass spectrometry bioanalytical assay. J Mass Spectrom. 2021 Apr;56(4): e4727. doi: 10.1002/jms.4727. Epub 2021 Apr 2. PMID: 33860573.

22. Na, S.; Zhang, W.; Kitagawa, M.; Hirooka, A.; Komatsu, M. Optimization Using Central Composite Design of the Response Surface Methodology for the Compressive Strength of Alkali-Activated Material from Rice Husk Ash. Constr. Mater. 2025, 5, 5. https://doi.org/10.3390/constrmater5010005

23. Kundu, Madhusree. Bioleaching of Zinc Sulphide Ore Using Thiobacillus Ferrooxidans: Screening of Design Parameters Using Statistical Design of Experiments. papers.ssrn.com, 2009.

24. Prajapati, P., Rana, B., Pulusu, V.S. et al. Method operable design region for robust RP-HPLC analysis of pioglitazone hydrochloride and teneligliptin hydrobromide hydrate: incorporating hybrid principles of white analytical chemistry and design of experiments. Futur J Pharm Sci 9, 93 (2023). https://doi.org/10.1186/s43094-023-00546-5

25. On Approval of the Rules for Conducting Stability Studies, Establishing Shelf Life, and Re-testing of Medicinal Products by the Manufacturer: Order of the Minister of Health of the Republic of Kazakhstan dated October 28, 2020 No. KR DSM-165/2020. — Available at: https://adilet.zan.kz/rus/docs/V2000021545 (accessed 02 October 2025).