Генетикалық түрлендірілген мақта сорттарын олардың құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып бояу

Бұл зерттеуде генетикалық түрлендірілген мақта сорттарының — Порлок-1 (П-1), Порлок-2 (П-2) және Порлок-4 (П-4) — бояу процесі олардың морфологиялық және құрылымдық ерекшеліктерін ескере отырып жан- жақты қарастырылған. Ерекше назар РНҚ-интерференциялық технология және әртүрлі генотиптермен гибридтеу арқылы алынған жаңа аймақтық С-6524 сортына аударылды. Талшықтардың химиялық құрамы (целлюлоза, гемицеллюлоза, лигнин) айтарлықтай өзгермегенімен, α-целлюлоза мөлшері, полимерлену дәрежесі, беріктігі, штапель ұзындығы және көлемдік-құрылымдық параметрлер бойынша елеулі айырмашылықтар анықталды. Рентгендік дифракциялық талдау мен сканерлеуші электрондық микроскопия талшықтардың кристалдылық дәрежесі, кристаллит өлшемі және жазықаралық қашықтықтарындағы өзгерістерді көрсетті, бұл олардың сорбциялық қасиеттеріне тікелей әсер етеді. Бояғыштың сіңірілуі мен бекітілуі талшықтардың микро- және макроқұрылымына, соның ішінде жалпы кеуек көлеміне, иірімдегі талшық санына, көлденең қимадағы бос кеңістік ауданына және макромолекулалардың бағытталуына байланысты. Зерттеу нәтижелері генетикалық түрлендірілген талшықтардың құрылымдық ерекшеліктері бояу процесінің тиімділігі мен сапасын арттыратынын көрсетті. Бұл біркелкі бояу, сыртқы әсерлерге төзімділік және текстиль өнімдерінің эстетикалық қасиеттерін жақсартуға мүмкіндік береді. Жұмыс тоқыма бояу технологияларын одан әрі жетілдіру перспективаларын ашады.

1. Zhang Yanjun, Dong Hezhong. Yield and Fiber Quality of Cotton // Encyclopedia of Renewable and Sustainable Materials. – 2020. – Т. 2. – С. 356–364. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-803581-8.11166-X

2. Quevedo Yeison M., Moreno Liz P. Predictive models of drought tolerance indices based on physiological, morphological and biochemical markers for the selection of cotton (Gossypium hirsutum L.) varieties // Journal of Integrative Agriculture. – 2022. – № 21(5). – С. 1310–1320. https://doi.org/10.1016/S2095-3119(20)63596-1

3. He Peng, Zhang Hui-zhi. The GhMAX2 gene regulates plant growth and fiber development in cotton // Journal of Integrative Agriculture. – 2022. – № 21(6). – С. 1563–1575. https://doi.org/10.1016/S2095-3119(21)63603-1

4. Худайбердиева Д.Б., Содикова Г.К., Мамаджанова С.А. Structural and performance properties of new Varieties of cotton fiber // Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. – 2022. – Т. 12. – 3 март. DOI: 10.5958/2249-7315.2022.00122.8

5. структуры Иоелович М. Я. Модели надмолекулярной и свойства целлюлозы Высокомолекулярные соединения. Серия А. – 2016. – Т. // 58. – № 6. – С. 604–624.https://doi.org/10.1134/S0965545X16060109

6. Якунин Н.А. Изменение надмолекулярной структуры хлопковых волокон при сорбции паров воды // Высокомолекулярные соединения. Серия А. – 2003. – Т. 45. – № 5. – С. 767–772. https://doi.org/10.1007/s10692-005-0038-0

7. Saxena Inder M., Brown Malcolm R. Cellulose Biosynthesis: Current Views and Evolving Concepts // Annals of Botany. – 2005. – Т. 96(1). – С. 9–21. https://doi.org/10.1093/aob/mci155

8. Рахматуллинов Ф.Ф., Матисмаилов С.Л. и др. Рассортировка волокон по степени зрелости и ее влияние на показатели качества пряжи // Известия вузов. Технология текстильной промышленности. – 2019. – № 6 (384). – С. 121–125. https://ttp.ivgpu.com/wp-content/uploads/2020/07/384_23.pdf

9. Измайлов Б.И., Шарипов Р.М., Валеева Л.Д., Гадельшина Э.А., Вильданова А.И. Ассортимент применяемых красителей для текстильных материалов // Вестник технологического университета. – 2015. – Т. 18. – № 15. – С. 180–182. https://cyberleninka.ru/article/n/assortiment-primenyaemyh-krasiteley-dlya-tekstilnyh-materialov

10. Карпов В.В., Пачева Н.А. Активные красители сегодня // Текстильная промышленность. – 2002. – № 10. – С. 16–18.

11. Nikolaeva N.V. Analysis of the properties of active dyes // IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. – 2021. – Т. 677(5). – DOI:10.1088/1755-1315/677/5/052046. https://doi.org/10.1088/1755-1315/677/5/052046

12. Arifuzzaman Khan G.M. Dyeing of Cotton Fabric with Reactive Dyes and Their Physico-Chemical Properties // Indian Journal of Fibre & Textile Research. – 2008. – январь.https://nopr.niscpr.res.in/handle/123456789/372

13. Broadbent A.D. Basic Principle of Textile Coloration. – ASTM, 2001. – Т. 1. – С. 337. https://books.google.co.uz/books/about/Basic_Principles_of_Textile_Coloration.html?id=p0j8NAAACAAJ&redir_esc=y

14. Burkinshaw S., Kabambe O. Attempts to reduce water and chemical usage in the removal of reactive dyes: Part 1 bis (aminochlorotriazine) dyes // Dyes and Pigments. – 2009. – Т. 83. – № 3. – С. 363–374. http://dx.doi.org/10.1016/j.dyepig.2009.06.003

15. Cai Y., Su S., Navik R., Zhang P., Lin L. Reactive dyeing of ramie yarn washed by liquid ammonia // Cellulose. – 2018. – Т. 25. – С. 1463–1481. https://doi.org/10.1007/s10570-017-1645-7

16. Yin C., Zhang L.-P., Zhong Y., Mao Z.-P. Washing-off of unfixed reactive dyes on cotton fabrics using Fe-TAML/H₂O₂ catalyzed oxidation system // Journal of Donghua University (English Edition). – 2015. https://www.researchgate.net/publication/305537098_Washing-off_of_unfixed_reactive_dyes_on_cotton_fabrics_using_Fe-TAMLH2O2_catalyzed_oxidation_system

17. Mamadjanova, S. A., Sodikova, G. K., Khudaiberdieva, D. B. (2025). The Effective Method for Preparing Textile Materials from “Porlok” Cotton Fiber Varieties. J of Electron Sci and Electrical Res 2(3), 01-10. https://doi.org/10.63620/MKJESER.2025

18. The Kubelka-Monk Theory and K/S. Applications note.– 2018. – Т. 18. – № 7. – С. 3–8. https://measurecolour.com.my/wp-content/uploads/2019/02/The-Kubelka-Monk-Theory-and-KS-an07_06.pdf